Het verleden kan ons niet vergeten

© Monique Greveling, 7 januari 2009

Torenflats. Plaatselijk licht de hemel en wat daaronder is door lichtkogels fel op. Het duister wordt zichtbaar.

De eerste beelden die ik afgelopen zondag van de aanvallen van Israël op Gaza-stad zag, vielen naadloos samen met het begin van de film "Walz with Bashir", van Ari Folman, Israëlisch veteraan ten tijde van de invasie in Libanon, zomer 1982.

Andere beelden uit de film: tanks over onverharde wegen, tanks die door de straten rijden, hier en daar de muur van een woonhuis meenemend, soms meer. Tanks waar mensen in zitten die je niet ziet.

Bij de film weet je door wat er aan deze beelden vooraf is gegaan, dat het vooral jonge mensen zijn, nog bijna jongens en meisjes. En boven alles: dat ze bang zijn. Achter elke struik kan zich de vijand bevinden. Elke volgende meter kan er een landmijn liggen. De om hulp roepende vrouw kan een duivel in schaapskleren zijn. Niets is wat het lijkt.

Het enige wat de soldaten kunnen doen om hun angst te bezweren is schieten, blijven schieten, niet ophouden met schieten. Verdwijnen in het geluid van de kogels.

Alles moet stuk. Zo trekken ze Beiroet in.

Ook aan deze beelden moest ik denken bij het zien van de Israëlische tanks in de Gazastrook.

Nog niet eerder heb ik een dergelijke één-op-één gelijkenis ervaren als tussen deze film en de huidige realiteit in Gaza. Terwijl de film, een gedramatiseerde documentaire, een tekenfilm is.

Met nauwelijks financiële middelen tot stand gebracht; ik meen dat het maken ervan zo'n zeven jaar geduurd heeft; en het resultaat heeft niet de gladheid van Disney of Dreamworks. Maar daardoor is de film misschien wel des te indringender.

Het verhaal: de hoofdpersoon heeft nauwelijks herinneringen aan zijn diensttijd in Libanon, 1982. Een enkel flard en verder alleen een terugkerende nachtmerrie die hij niet begrijpt. Hoe vreemd het ontbreken van herinneringen is, wordt hem pas duidelijk in een gesprek met een bekende die ook veteraan is. Dat ontbreken van essentiële herinneringen wordt een zeurend gebrek en zet hem aan tot een zoektocht naar de gebeurtenissen van toen.

Al pratend met zijn strijdmakkers van toen, die inmiddels over de wereld verspreid leven, samen drinkend maar vooral -veelzeggend- samen blowend, komt stukje bij beetje terug wat hij blijkbaar verdrongen heeft.

‘Vergangenheitsbewältigung'. Het is niet altijd even makkelijk om je eigen daden onder ogen te zien, of de daden van de mensen die je dacht te kunnen respecteren, of het beleid van de leiders van het land dat je lief hebt. "Waltz with Bashir" doet dat op ongekende wijze.

Wie nog ‘van vroeger' is, weet dat het absolute dieptepunt van de toenmalige Israëlische invasie in Libanon het bloedbad in Sabra en Sjatilla was, voormalige Palestijnse vluchtelingenkampen in Beiroet en ook bolwerken van verzet tegen Israël. Libanese milities, de christelijke Falangisten, hebben op een ongelofelijke wijze in deze kampen huisgehouden. Huizen zijn platgewalst, volwassenen, maar ook kinderen en oude mensen, zijn standrechtelijk geëxecuteerd of anders gedood.

Tussen de 450 en 800 dodelijke slachtoffers, vooral Palestijnen en meestal gewone burgers: wraak voor de moord op de net gekozen nieuwe, christelijke, president Bashir Gemayel, onder toeziend oog van en met lichtkogels bijgelicht door Israëlische strijdkrachten.

Dat is wat de hoofdpersoon, het alter ego van de regisseur, zich tenslotte in een stortvloed van beelden herinnert: hoe hij vanaf een dak uitzicht heeft op een deel van de wijken waar de executies plaatsvinden, hoe hij helpt bij het bijlichten van wreedheden die hij niet kan bevatten, en hoe hij na afloop oog in oog komt te staan met de overlevenden. Wenende, krijsende mannen en vrouwen.

Wij, kijkers, zien niet langer geanimeerde beelden, maar beelden die toen, pas twee weken na het bloedbad, gemaakt konden worden.

Ongewilde medeplichtigheid aan iets wat niet te rechtvaardigen valt. Grootste misdaad? Het hebben laten gebeuren. Hij stond erbij en keek ernaar.
Zo gaat dat zo vaak. We staan erbij en kijken ernaar. En dat willen we maar al te graag vergeten.

Verbijsterend? Kan dat wat alle dagen gebeurt, wat we alle dagen doen, wat ik alle dagen doe, nog verbijsteren? Dat we het nieuws aan- en weer uitzetten, zonder inhoudelijk vervolg?

De film van Ari Folman is een pamflet tegen de irrationaliteit die in oorlog overheerst. Terwijl hij die irrationaliteit ook begrijpelijk maakt.
Motto van Waltz with Bashir: "Wij kunnen het verleden vergeten, maar het verleden kan ons niet vergeten".

Laat het toch niet gebeuren dat Gaza, in 2009, een tweede Sabra en Sjatilla wordt.

Laat toch ooit het principe van "oog om oog, tand om tand" zijn aantrekkingskracht en macht verliezen. Net als eer en schaamte, die allebei in de Arabisch-Israëlische cultuur zo'n doorslaggevende rol spelen dat alles wat met wijsheid in onderhandelingen achter de schermen is opgebouwd daardoor steeds opnieuw vernietigd wordt.

Laat 2009 het jaar van kentering zijn en inzicht in de uitzichtloosheid van de weg van geweld. En laat de machtigste het toegeeflijkst zijn. Dat is de enige die dat met opgeheven hoofd kan doen.
Natuurlijk is dat moeilijk. En het geldt voor ons allemaal, in veel politieke debatten en in ons eigen dagelijks leven.

Waltz with Bashir - YouTube trailer

Over Sabra en Sjatilla - CIDI 2004