Over verwondering en verbijstering

© Monique Greveling

Wie op "verwondering" googelt, heeft 280.000 hits. "Verbijstering" scoort beduidend lager met 115.000. De eerste hit bij verwondering levert de verwijzing naar een handelaar in (Indiaas) meubilair en dergelijke. De eerste hit bij verbijstering is een verwijzing naar de actualiteit: het ANP heeft op 11 april 2008 bericht dat er in de kamer vragen zijn gesteld over de vermeende dwang van een bijstandsgerechtigde tot deelname aan reïncarnatietherapie, ter voorbereiding van een reïntegratietraject. Afloop onbekend...

Zijn deze treffers een aanwijzing voor de oppervlakkigheid van de wereld waarin wij leven? Indicaties van wat wij, Googelisten, vandaag de dag belangrijk vinden, en welke info we zoeken? En waar onze verwondering en verbijstering betrekking op hebben?

Op diezelfde eerste pagina van Google is men ook verbijsterd over de moord op Theo van Gogh; en onderaan - de site is van de Koninklijke Bibliotheek - wordt de dichter Nachoem Wijnberg geciteerd. "Men probeerde verbijstering te overwinnen." Je kunt wel raden waar dat over gaat. Nachoem Wijnberg. Een Jood. Maar er staat nergens expliciet waar het citaat op slaat. Niet alles is wat het op het eerste gezicht lijkt. Rijp en groen staan naast elkaar.

"Filosofische verbijstering" levert als eerste treffer (van de 12.700) op: "Waarom deden de Joden niks? Ze waren verbijsterd (...)".Het is blijkbaar een citaat uit een artikel in Trouw waar lezers van de webpagina kunnen reageren. Het oorspronkelijke artikel is niet snel terug te vinden. En Arthur Schopenhauer wordt genoemd als filosoof die de verbijstering tot uitgangspunt van zijn denken nam. Hij was dan ook pessimist, zij het van een heel speciaal soort.
En "filosofische verwondering"? Die brengt ons (op mijn Google-dag) bij 15.500 hits en op nummer 1 staat een Universiteit die zijn studie Filosofie aanprijst. Op 2 het duo verwondering en twijfel.
Vroeger zocht ik begrippen waar ik over wilde nadenken nog wel eens op in het woordenboek. Nu google ik ernaar. Ik ben een waarachtig kind van mijn tijd. Verwonderlijk of verbijsterend?

Is het verbijsterend dat ik met een paar drukken op een toetsenbord toegang heb tot gigabytes aan informatie? Is het aanleiding tot verwondering dat informatie met de inhoudswaarde van miljoenen (miljarden???) boeken zomaar als elektromagnetische golven door de lucht kan vliegen, of zich in een virtuele staat van zijn beschikbaar houdt?

Kun je je alleen verwonderen over prettige en mooie dingen, of over datgene wat aangenaam fascinerend is? Of kun je je daar ook over verbijsteren? En omgekeerd: ben je uitsluitend verbijsterd wanneer je ergens pijnlijk door geraakt bent, of begint het al wanneer je door iets onthutst kunt zijn? Hoeveel moet je weten of mag je maximaal weten om verbijsterd te kunnen zijn? Hoe veel voor verwondering?

Is het zo, dat hoe meer ik stelling neem en meen te weten hoe de wereld, en misschien wel "de mens in het bijzonder", in elkaar zit, hoe minder verwonderd en verbijsterd ik kan zijn? Natuurwetenschappers hoor je vaak zeggen dat hun verwondering over het bestaan van allerlei verschijnselen alleen maar toeneemt met hun groeiende kennis. Dus verwondering wordt door kennis niet ondermijnd. De aard van de verwondering verandert misschien, en waar die verwondering zich op richt. Het is zeker niet de verwondering als van een kind, waarnaar vaak wordt verwezen als het over de filosofische houding gaat. Een kind verwondert zich in onwetendheid over de wereld. Het is naïef. Zo niet een filosoof. Die moet het beschouwen-in-verwondering blijven voeden met te verwerven onwetendheid, met de keerzijde van kennis.

En verbijstering? Hoe lang kun je verbijsterd blijven als je kennis van de wereld, en misschien wel van "de mens in het bijzonder" hebt? Als je weet waartoe mensen in het verleden in staat zijn geweest; of nog steeds zijn. Denk aan slachtpartijen met machetes. Denk aan ontvolkingen, aan zelfmoordaanslagen. Denk aan de systematische, massale verkrachtingen van vrouwen in ontredderde gebieden. Denk aan fabrikanten van wapens die speciaal voor het gebruik door kinderen ontwikkeld zijn. Denk aan het mishandelde kind van de buren.

Hoe veel verbijstering kun je verdragen voor je het geloof in de mensheid of in je medemens verliest? Hoeveel verwondering heb je nodig om een uitgedroogde, gebutste ziel te laven, en die verbijstering het hoofd te bieden?
Hoeveel verbijstering houdt de verwondering in evenwicht, en houdt ons met beide benen op de grond?